Kruszwica

Diecezję kujawską utworzono w XII w. obejmowała ona m.in. Pomorze Gdańskie, a stolicą jej była Kruszwica. Istniała więc potrzeba wzniesienia dużej świątyni. W 1120 r. rozpoczęto, a w 1140 r. ukończono budowę kolegiaty św.św. Piotra i Pawła. Prawdopodobnie pierwszymi właścicielami byli Benedyktyni (choć brak zabudowań klasztornych podważa nieco te spekulacje), na co wskazuje charakter budowli – trójnawowa bazylika z transeptem na planie krzyża łacińskiego o schodkowym prezbiterium, zamkniętym absydą i podobnymi absydami, zamykającymi nawy. Łącznie świątynia posiada 5 absyd oraz cztery portale. Całość zbudowano z ciosu piaskowcowego z pobliskiego kamieniołomu w Brzezinach. W późniejszym okresie świątynię nieco przebudowano. W XVI w. zamiast dwóch wież dodano jedną ceglaną. Wstrój XII-wiecznego wnętrza był bardzo bogaty, o czym świadczą pozostałości ceramiki podłogowej i witrazy w jednym z okien. Strop kościoła od samego początku był belkowy drewniany, tylko w zakrystii i przyziemiach pozostałości wież znajdują się stropy krzyżowo-żebrowe.

W XVIII w. wprowadzono barokowy wystrój świątyni, który usuwano stopniowo w XIX w. i XX w., podczas powojennej rekonstrukcji i reromanizacji. Kolegiata w Kruszwicy jest jednym z najlepiej zachowanych zabytków sakralnej sztuki romańskiej w Polsce.