Sztuka ludowa zawsze niosła w sobie wartości duchowe odzwierciedlające postawy wsi polskiej. Ukazywały to, obecnie modernizowane ekspozycje stałe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, a także prezentowane tam wystawy czasowe. Na zawsze pozostają w pamięci takie pokazy organizowane w Muzeum jak np. wystawa „Matka Boska Częstochowska w polskiej sztuce ludowej i popularnej” (1983 r.).

Ekspozycja podkreślała niezwykły kult Matki Boskiej Częstochowskiej we wszystkich warstwach polskiego społeczeństwa i zwracała uwagę na zagadnienia ikonograficzne wiążące się z różnorodnymi przedstawieniami tego wizerunku w sztuce ludowej. Przedstawień tych zaś było bardzo dużo – od obrazów dwustrefowych, gdzie u dołu, w dolnej strefie, znajdował się klasztor jasnogórski, a u góry Madonna na obłokach lub otoczona aniołami, przez obrazy mające u dołu wyobrażone postacie patronów (m.in. św. Barbary i św. Józefa), a u góry Madonnę,- do obrazów, w których poza sceną główną eksponowane były takie elementy jak kwiaty, dekoracyjne zasłony itp.

Ideą przewodnią wspomnianej wystawy, przygotowanej przez zespół Muzeum Etnograficznego w Krakowie, pokazanej najpierw tam, później zaś we Wrocławiu i właśnie Warszawie, było ukazanie bogactwa wątków treściowych jakie narastały w polskiej sztuce ludowej wokół wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej w ciągu wieków. W tytule wystawy zaznaczona jest również sztuka popularna. Termin ten według autorów ekspozycji ogarniał wytwórczość częstochowskich rzemieślników przeznaczoną dla przybywających tu masowo pielgrzymów. Twórczość ta była adresowana do szerokich rzesz ludności wiejskiej i miejskiej. Mieściły się wśród niej zarówno prymitywne odbitki drzeworytnicze, jak i popularne w XIX wieku, cieszące się później nie najlepszą sławą oleodruki

Matka Boska Częstochowska i polski lud – chromolitografia – początek XX w.

Osobny dział tworzyły charakterystyczne i ważne w polskiej kulturze, wytwarzane również w Częstochowie i jej okolicach, ryngrafy i szkaplerze. Te pierwsze wywodzą się z fragmentów średniowiecznej rycerskiej zbroi osłaniającej górną część piersi. Blachy w kształcie tarczy, ozdobione herbami Polski i Litwy (Orzeł i Pogoń) najpierw oznaczały oficerski stopień wojskowy, zaś od konfederacji barskiej stały się symbolami polskiej walki o niepodległości, nad którą opiekę roztaczał zamieszczany wizerunek najczęściej Matki Boskiej Częstochowskiej, rzadziej Matki Boskiej Ostrobramskiej. Szkaplerze, które wraz z ryngrafami tworzą dziś ciekawą kolekcję warszawskiego Muzeum Etnograficznego, to również oznaki patriotycznego zawierzenia Matce Boskiej Częstochowskie losu żołnierza, powstańca, partyzanta. Były to najpierw dwa zszyte kawałki sukna z wyhaftowanym na nich imieniem Matki Bożej lub Chrystusa noszone pod koszulą. Z czasem zamieniły się w prostokątne blaszki, dwustronnie zdobione malunkami lub grawerunkiem przedstawiającym na awersie Matkę Boską Częstochowską, a na rewersie świętych patronów. Blaszki te noszono były przez żołnierzy w irchowych woreczkach na szyi pod mundurem.

Inny rodzaj wyrażania uczuć patriotycznych dostrzec można w kolekcjonowanych przez warszawskie Muzeum Etnograficzne ludowych rzeźbach. Jeden z najsławniejszych wiejskich artystów, urodzony jeszcze w 1879 roku (zmarł w 1964 r.) Leon Kudła w latach po II wojnie światowej czyli w okresie stalinowskim Polski Ludowej często rzeźbił figury marszałka Józefa Piłsudskiego, postaci w owym okresie absolutnie zakazanej. Nazwisko Leona Kudły z Nowej Wsi koło Kozienic, zamieszczone jest we wszystkich powojennych encyklopediach, leksykonach i słownikach poświęconych ludowym artystom. Kudła do szkoły nie chodził, a czytać i pisać nauczył się sam. Wcielony na sześć lat do armii carskiej brał udział w wojnie rosyjsko- japońskiej. Udało mu się wtedy poznać daleką Azję, Afrykę, całą Rosję i Chiny. Po powrocie z wojen Leon Kudła ożenił się i zamieszkał w Warszawie. Druga wojna światowa przyniosła mu same tragedie. Po śmierci syna i żony Kudła powrócił w swoje rodzinne strony na wsi i zaczął rzeźbić. Los jego prac był jednak różny. „Chrystus Frasobliwy” został np. znaleziony na śmietniku w Radomiu, na szczęście przez osobę głęboko wierzącą, która nie mogąc się pogodzić z profanacją „świętej” figurki, odniosła ją do najbliższego kościoła na Osiedlu Akademickim w Radomiu, skąd „Chrystus” trafił do Muzeum Wsi Radomskiej.

Matka Boska Częstochowska i polski lud – chromolitografia – początek XX w.

Monumentalną wystawę prac Leona Kudły warszawskie Muzeum Etnograficzne zorganizowało w roku 1993. Ekspozycja ta znacznie różniła się od wszystkich dotychczasowych prezentacji dorobku Kudły. Obejmowała bowiem prawie całą jego spuściznę rzeźbiarską, uzupełnioną dokumentacją fotograficzną oraz pokazanymi po raz pierwszy publicznie rysunkami (m.in. rysunki przedstawiające marszałka Józefa Piłsudskiego na kasztance). Te ostatnie pozyskane dopiero w latach 90- tych XX w., stanowiły nie tylko materiał wypełniający obraz dorobku artysty, ale nadal tworzą cenny przyczynek do badań możliwości kreacyjnych ludowych rzeźbiarzy.

Niezwykły klimat przyniosła jedna z ostatnich wystaw Muzeum Etnograficznego zatytułowana

Matka Boska Częstochowska i polski lud – chromolitografia – początek XX w.

„Znaki wiary i pamięci”(kwiecień – sierpień 2008 r.). Była to ekspozycja prezentująca szeroki zestaw kolekcji warszawskiego Muzeum, ukazująca równocześnie polski krajobraz z różnymi, niegdyś charakterystycznymi jego elementami. Przestrzenna aranżacja tej wystawy pozwalała oglądać powszechne dawniej na wiejskich drogach krzyże i kapliczki na tle fotograficznej panoramy polskiego pejzażu. Imponująca liczba zebranych eksponatów i świetny układ scenograficzny przejmująco opowiadał o pobożności wznoszącej krzyże i święte figury ludności, pobożności odnoszącej się najczęściej bezpośrednio do wiejskiej rzeczywistości, autentycznej i szczerej, nie pozbawionej swoistych oczekiwań i ludowego humoru.

W Muzeum Etnograficznym w Warszawie, najstarszym i największym w Polsce, wyróżnia się trzy podstawowe zespoły: polski, europejski i pozaeuropejski. Największy liczebnie (50 689 szt.) stanowią eksponaty polskie. Zbiór strojów i tkani liczy 18 200 obiektów, kolekcja folkloru 7543, kolekcja sztuki ludowej 16 227, a zbiór gospodarki podstawowej i rzemiosła 13 360. Ogółem w zbiorach Muzeum przechowuje się 79 643 eksponaty.

Jarosław Kossakowski

Artykuł ukazał się w numerze 02/2009.