We wczesnym średniowieczu, a zwłaszcza od chwili, gdy plemiona germańskie zaczęły przyjmować chrześcijaństwo, rozpoczął się proces sukcesywnego wyodrębniania się ze  wspólnoty germańskiej odmiennych narodów, a  później także tworzenia się
państw narodowych.

We wczesnym okresie cywilizacyjnego rozwoju – w neolicie oraz epokach brązu i żelaza – język, wierzenia i obyczaje ludów zamieszkujących Półwysep Skandynawski niemal nie różniły się od wiary i relacji społecznych panujących u ich germańskich pobratymców zajmujących północne obszary kontynentu europejskiego. Nowa wiara sprzyjała powstawaniu struktur społecznych właściwych dla cywilizacji chrześcijańskiej. Północna część kontynentu, choć geograficznie odległa od głównego teatru wydarzeń, które wstrząsnęły fundamentami Europy, nie była wolna od skutków zachodzących procesów dziejowych. Tak charakterystyczna dla schyłkowego okresu Cesarstwa Zachodniorzymskiego wędrówka ludów nie ominęła ziem położonych nad Bałtykiem i Morzem Północnym. Jako pierwsze opuściły swe siedziby plemiona słowiańskie, błędnie zwane w kronice Annales Alamanici Wandalami, które z północnego krańca Jutlandii skierowały się na południe. Na przełomie IV i V w., kiedy Hunowie siali zniszczenie i grozę na ziemiach cesarstwa i w krajach ościennych, ówcześni mieszkańcy Danii – Jutowie, Anglowie i Sasi – rozpoczęli podbój Brytanii, a w tym samym czasie opuszczone przez nich siedziby zaczęli zajmować Danowie pochodzący z Półwyspu Skandynawskiego. Pod koniec VI w. osiągnęli oni rzekę Elderę na południu Jutlandii, która oddzielała ich od Sasów, a dzisiejsza Zatoka Kilońska – od zamieszkujących jej wybrzeża plemion słowiańskich. W ciągu kolejnych dwustu lat Danowie nawiązali liczne kontakty ze schrystianizowanymi plemionami niemieckimi, dzięki czemu po raz pierwszy zetknęli się z systemem wartości, które niosło ze sobą chrześcijaństwo. Dla ówczesnych władców skandynawskich okazało się ono na tyle atrakcyjne, że postanowili znaleźć się w gronie europejskich monarchów wyznających wiarę w Chrystusa.

Prawdopodobnie w połowie 825 r. duński król Harald Klak przybył na dwór karolińskiego władcy, cesarza Ludwika I Pobożnego, z zamiarem przyjęcia chrztu, a także nawiązania bliskich relacji z najpotężniejszym wówczas władcą Europy. W zamian za pomoc w chrystianizacji swego kraju zobowiązał się do zaniechania łupieżczych wypadów na ziemie należące do cesarstwa, a także do współudziału w realizacji politycznych planów Ludwika. W wyniku porozumienia zawartego w 826 r. w Ingelsheim odbył się uroczysty chrzest Haralda i w tym samym roku do Danii udali się pierwsi misjonarze. Na czele misji ewangelizacyjnej stał urodzony w  801 r. w Amiens mnich benedyktyński, Ansgar, później arcybiskup Hamburga i Bremy, święty Kościoła katolickiego i innych kościołów chrześcijańskich, zwany Apostołem Północy. Mnich Rimbert, uczeń i następca Angara na stolicy arcybiskupiej, który uczestniczył w tej misji, pisał w swej kronice, że korzystając z przychylności króla, udało się Ansgarowi w starej duńskiej stolicy, Hedeby, wybudować kościół oraz utworzyć szkołę dla chłopców, którzy mieli być kształceni i przygotowywani do stanu duchownego. Niebawem Hedeby zaczęło być postrzegane jako ważny ośrodek chrystianizacji ziem duńskich, a kolejnym takim miejscem stała się historyczna osada Ribe. Po upływie półtora roku od momentu przybycia do Danii zakończyła się pierwsza misja Apostoła Północy w tym kraju. Jednak – jak pisze sławny kronikarz Adam z Bremy – Ansgar powrócił tu niebawem, tym razem jako doradca władcy duńskiego Eryka II Dziecka, który przyjął chrzest z  jego rąk.

Dzieło chrystianizacji ziem duńskich było kontynuowane z powodzeniem przez następców Ansgara. Za panowania cesarza Ottona I Wielkiego zostały utworzone trzy biskupstwa – w Szlezwiku, Ripen i Aarhus, a biskupi duńscy zostali sufraganami arcybiskupa Hamburga. Władca zjednoczonego Królestwa Danii, Harald Sinozęby, który przyjął chrzest w 965 r., przy pomocy misjonarzy angielskich doprowadził do powstania struktur kościelnych na terenie całego kraju. W okresie rządów syna Haralda, Swena Widłobrodego, Kościół duński był już w pełni ukształtowany, a w XI w. rozpoczął misję chrystianizacyjną na ziemiach Słowian Połabskich.

W służbie wiary i Kościoła
W jednej z kronik skandynawskich, pochodzącej z drugiej poł.  IX  w., znajduje się relacja mówiąca o tym, że w 828 r. na dwór Ludwika II Niemieckiego, syna Ludwika I, przybyli posłańcy z kraju zwanego w Niemczech Svealandia, którzy zapewnili monarchę, iż w ich kraju „[…] jest wielu ludzi skłonnych przyjąć chrzest i że ich król pragnąłby mieć na dworze kapłanów nowej wiary”. W 829  r. Ansgar na prośbę Ludwika, który działał w porozumieniu z  biskupami niemieckimi oraz Stolicą Apostolską, udał się na Półwysep Skandynawski, docierając najpierw do miasta Birka, które w tym czasie było stolicą dwóch prowincji, Södermanland i Östergötaland, zamieszkanych przez Normanów szwedzkich. W Birce Ansgarowi udało się założyć misję chrześcijańską oraz przy pomocy zarządcy miasta, Herigara, wybudować kościół. Następnie udał się do Sigtuny, miasta położonego nad jeziorem Mälar, stolicy dwóch zjednoczonych prowincji, które przyjęły nazwę Svearike (w kronikach średniowiecznych nazwa ta występuje w łacińskim brzmieniu – Svecia). Pozostając przeszło rok w tym mieście, Ansgar kontynuował powierzoną mu misję, rozszerzając wpływy chrześcijaństwa na kolejne ziemie szwedzkie. Gdy po jakimś czasie Sigtuna uległa zniszczeniu podczas napadu duńskich Normanów, stolicę kraju przeniesiono do Uppsali, a kilka wieków późnej – do Sztokholmu.

W 831 r. misjonarz powrócił na dwór Ludwika, a papież Grzegorz IV w dowód uznania dla jego sukcesów na niwie ewangelizacji ludów Północy mianował go arcybiskupem nowo utworzonej archidiecezji w Hamburgu, która objęła swym zasięgiem chrystianizowane ziemie w Danii i Szwecji. Ansgar został wyznaczony także na legata papieskiego na kraje skandynawskie z władzą mianowania biskupów. Niestety, wkrótce po jego powrocie do Niemiec doszło na schrystianizowanych ziemiach szwedzkich do bardzo gwałtownej i krwawej reakcji pogańskiej. Trzech biskupów hamburskich, Unaman, Sundman i Vinaman, zostało zamordowanych podczas prowadzenia misji, a ich głowy wrzucono do jeziora, nazwanego później Helgasjö – Świętym Jeziorem. Powszechnie palono kościółki stawiane na miejscu świątyń pogańskich, poświęconych Odynowi i Frejowi, a także zabudowania tych, którzy na własnej ziemi pobudowali chrześcijańskie kaplice. Wnuk króla szwedzkiego Olofa, Björn, ogłosił, że zrywa wszelkie kontakty z ówczesnym arcybiskupem Bremy, Unnim, który mimo to udał się do Birki „w celu namówienia jarlów i wodzów sweońskich na trwanie przy chrześcijaństwie”. Niestety, jego misja nie doszła do skutku, gdyż podczas pobytu w Birce Unni zmarł 17  września 836 r. (niektóre źródła sugerują, że został on zamordowany).

Ansgar, powodowany chęcią kontynuowania ewangelizacji ziem szwedzkich, w 853 r. ponownie odwiedził Birkę, gdzie został – pomimo tragicznych wydarzeń sprzed lat – przychylnie przyjęty przez syna Björna, Olofa. Jak pisze Rimbert, władca „użyczył mu gościny i obdarzył pięknymi podarkami”, a także „ofiarował ziemię pod budowę kościoła i klasztoru”. Podczas swego drugiego pobytu na Półwyspie Skandynawskim udało się Ansgarowi doprowadzić do chrztu Olofa i jego przybocznej drużyny. Po powrocie osiadł w Bremie, kolejnej swojej stolicy arcybiskupiej, gdzie poświęcił się obowiązkom duszpasterskim oraz zakrojonej na szeroką skalę działalności charytatywnej i opiekuńczej, dbając zawsze o anonimowość swoich poczynań. Ze szczególną troską pochylał się nad losem ludzi cierpiących za wiarę, wygnańców oraz wdów i sierot. Zmarł w  aurze świętości w lutym 865 r. Cześć oddawana Ansgarowi przez wiernych była tak powszechna i głęboka, że już w dwa lata później papież Mikołaj I zaliczył go do grona świętych.

Po śmierci Apostoła Północy działalność misyjna na Półwyspie Skandynawskim ustała na niemal dwieście lat. Została wznowiona w XI w. przez misjonarzy pochodzących z  Wysp Brytyjskich. Wśród konsekrowanych wówczas biskupów szwedzkich znaleźli się święci: Eskil z  Eskilstuna, David z Västerås i Henry, biskup Uppsali, oraz Osmund, którego pochowano w katedrze w Ely. Bardzo prawdopodobne, że z Anglii pochodził pierwszy arcybiskup Uppsali, Stefan (należał do cystersów, którzy w XII w. założyli w Szwecji swoje pierwsze klasztory, m.in. w Alvastra i Varnhem). Wiele manuskryptów potwierdza też angielski charakter wczesnej architektury kościelnej w  Szwecji oraz ówczesnej liturgii. Jednak w XII i XIII  w. szwedzka hierarchia kościelna ponownie odnowiła więź z chrześcijaństwem niemieckim, którego wpływy na dworze i w Kościele szwedzkim stały się dominujące. W tym czasie Kościół, korzystając z przychylności kolejnych władców, rozbudował swe struktury oraz nawiązał bliskie relacje ze Stolicą Apostolską. W XIV w. wielkie uznanie i szacunek chrześcijańskiego świata zyskała św. Brygida Szwedzka, mistyczka i założycielka zakonu brygidek, której szczątki spoczywają w opactwie Vadstena (patrz Miesięcznik „Civitas Christiana” nr  8-9 2016, s. 31).

Mariusz Ratajkiewicz

pgw