Literatura albańska stanowi dorobek narodu, który wywodzi się z najstarszego plemienia Illirow na Półwyspie Bałkańskim, mającego bogaty folklor, bajki, legendy, pieśni.

Dotychczas uważano, że najstarszym zachowanym tekstem w języku albańskim jest pochodząca z 1462 roku „Formuła chrztu” zdanie wplecione w tekst łaciński biskupa Engeli. W 2004 roku odkryto w Bibliotece Watykańskiej obszerny tekst albański pochodzący z 1210 roku. Późniejsze utwory religijno-dydaktyczne były próbami stworzenia albańskiego języka literackiego. Pierwsza zachowana książka to „Mszał” Gjona Buzuki z 1555 roku. Początki literatury albańskiej to twórczość łacińskojęzyczna Marina Berletiego z Włoch z początku XVI wieku. W XVII i XVIII wieku życie kulturalne skupiało się w klasztorach prowadzących działalność oświatową, a piśmiennictwo dotyczyło tematyki religijnej i dydaktycznej (Pjeter Budi, Pjeter Bogdani). W 1635 roku wydano słownik albańsko-łaciński Franga Bardhiego. We Włoszech rozwijało się piśmiennictwo o charakterze religijnym oraz poezja inspirująca się wątkami ludowymi (Jul Variboba). W XVIII wieku wpływy kultury islamu przejawiały się w nurcie literatury religijnej i świeckiej pisanej w języku tureckim i albańskim (Nazim Frakulla, Sulejman Naibi, Nazim Berami).

Budzące się dążenia wyzwoleńcze na początku XIX wieku zainspirowały ruch literacki Rilindja Kombetare (Odrodzenie Narodowe), przesiąknięty ideami romantyzmu. Poza granicami kraju – m.in. w Brukseli, Stambule, Londynie, Sofii – zakładano albańskie czasopisma. W 1879 roku zawiązało się Stowarzyszenie Stambulskie, którego zasługą było ujednolicenie alfabetu albańskiego.

W XIX wieku w kształtowaniu się albańskiego języka literackiego wielką rolę odegrał Konstantin Kristoforidhi, tłumacz „Nowego Testamentu”, autor słownika i podręcznika gramatyki. Bujnie rozwijała się poezja i dramat, w swojej tematyce nawiązujące do kilkusetletniej tradycji i zmagań niepodległościowych narodu.

Gjergj Fishta biskup albański z przełomu XIX i XX w

Przełom dokonany w okresie odrodzenia narodowego pozwolił poezji włączyć się na nowo, po wielowiekowej przerwie, w nurt poezji europejskiej. Od tego czasu kolejne generacje poetów albańskich inspirowały się ideami wielkich literatur europejskich. Do najwybitniejszych przedstawicieli nurtu romantycznego należą: Jeromin De Rada, Naim Frasheri, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta.

Jeromin De Rada (1814–1903), poeta albański urodzony we Włoszech, patriota i bojownik o niepodległość. Był uczestnikiem rewolucji 1848 roku i założycielem pierwszego czasopisma albańskiego „L’Albanese d’Italia”. W 1881 roku założył polityczno-literacki miesięcznik „Fjamur i Arberit”. Jego utwory poetyckie „Pieśń e Milosao, „Pieśń o Serafinie Topise” to biograficzne poematy liryczno-epickie, których akcja toczy się w XV wieku. W takiej samej poetyce utrzymany jest słynny poemat „Skanderbeg nieszczęsny” z lat 1873–1874, opiewający dzieje bohatera narodowego Albanii.

Naim Frasheri (1846–1900) uważany jest za czołowego przedstawiciela albańskiego odrodzenia. Napisał m.in. liryczny poemat „Pasterstwo i Rolnictwo” opiewający piękno rodzinnych stron oraz życie pasterzy i rolników. Poemat ten uważany jest powszechnie za narodową epopeję. Naim Frasheri jest również autorem zbioru liryków i filozoficznej wymowie „Kwiaty wiosenne” oraz poematu epickiego zatytułowanego „Historia Skanderbega”, opiewającego walkę albańskiego bohatera narodowego XV wieku, prowadzoną przeciwko Turkom.

Gjergj Fishta (1871–1940) W bogatej twórczości poetyckiej Fishty – zwanego przez krytykę albańskim Homerem – szczególnie ważny jest epicki cykl ballad „Lutnia gór” poświęcony wydarzeniom z lat 1852–1913. Rozmiłowany w patriarchalnych stosunkach góralskiego życia Fishta stał się piewcą starych cnót albańskich, pogardy śmierci, męstwa i rycerskiego honoru. Opublikował także zbiór satyr „Osy Parnasa”, w których wyśmiewa przesądy społeczne, zbiór liryków patriotycznych i religijnych „Sjesta Muz” oraz wiele przekładów m.in. Homera, Eurypidesa, Moliera. Gjergje Fishta jest pierwszym albańskim pisarzem, który kandydował do Nagrody Nobla. Maksymilian Lambert i Norbert Jokl, uznani niemieccy literaturoznawcy, porównywali go do Goethego i Schillera, a epicką balladę „Lutnia gór” nazywali biblią narodu albańskiego. Można powiedzieć, że jest to w literaturze albańskiej utwór analogiczny do Mickiewiczowskiego „Pana Tadeusza”.

Po odzyskaniu niepodległości w 1912 roku literaturę albańską zdominował nurt łączący elementy symbolizmu i politycznego zaangażowania. Z tego okresu najbardziej znanymi autorami są: Lasgush Poradeci, Fan Noli i Millosh Gjergj Nikolla- Migjeni.

Nurt prekursorski nowoczesnej poezji albańskiej reprezentuje Lasgush Poradeci (1899–1987), przedstawiciel symbolizmu, który otworzył bramę nowego życia w poezji albańskiej, wprowadził nowe wartości ideowe i artystyczne. Opublikował m.in. tomy wierszy: „Bal gwiazd” „Gwiazda serca” oraz wiele przekładów, m.in. Puszkina, Majakowskiego, Heinego, Hugo, Mickiewicza, Eminescu.

Ważną postacią XX-wiecznej literatury albańskiej jest Fan Noli (1899–1987). Był poetą, dramaturgiem, historykiem, kompozytorem, tłumaczem i mężem stanu. W 1924 roku został on premierem demokratycznego rządu Albanii, lecz zamach stanu przyszłego prezydenta i króla Achmeda Zogu zmusił go do emigracji do Stanów Zjednoczonych. Tam, jako duszpasterz wychodźstwa albańskiego, stał na czele ortodoksyjnego Kościoła Albanii. Jest autorem, jednego z pierwszych albańskich dzieł dramatycznych „Żydzi i Filistyni”. Opublikował też m.in. zbiór poezji „Album”, Historię Skanderbega” oraz „Życie i dzieło Beethovena”. Był świetnym mówcą i poliglotą, znakomitym tłumaczem z wielu języków. Przełożył m.in. Sofoklesa, Eurypidesa, Eskiliego, Omara Khajamiego, Ferdousiego, Moliera, Szekspira, Cervantesa, Longfellova, Baudelaire’a .

Problemy społeczne Albanii podejmuje Millosh Gjergj Nikolla-Migjeni (1911–1938), poeta i prozaik. Przeszedł drogę od rewolucyjnego romantyzmu i symbolizmu do realizmu krytycznego. Występował przeciwko faszyzmowi, stosunkom feudalnym. Jego znany zbiór wierszy „Swobodne rymy” fascynuje żarliwością uczuć i śmiałą, nowatorską formą. Opowiadania „Legenda kukurydzy”, „Piękno, które razi” i inne opublikowane w dziełach zebranych, to proza żywa, pełna liryzmu i polemicznego zacięcia.

Z tego samego pokolenia trzeba wymienić postacie: Dhimitera Shuteriqi, powieściopisarza i wybitnego historyka literatury albańskiej, Kole Jakowa, autora dramatów historycznych mówiących o walkach z Turkami w XVIII wieku; Nonda Bulka – prozaik i tłumacz literatury francuskiej; Sterjo Spasse – wybitnego powieściopisarza, znanego i w Polsce dzięki powieści „Nie byli osamotnieni”.

Spośród pisarzy debiutujących w latach 30. i 40. na szczególną uwagę zasługuje Esad Makuli. W szczerych, gorzkich wierszach opiewa on los swojego narodu, jego cierpienia i doświadczenia, walkę o wolność i sprawiedliwość, ogromne nadzieje w pierwszych dniach pokoju, jak też sny o nowej, lepszej przyszłości. Natomiast Hivzi Sulejmani w głośnych powieściach „Dzieci mojej rzeki” i „Ludzie”, podejmuje najistotniejsze problemy moralne i egzystencjalne narodu zagrożonego w swojej tożsamości, a także opisuje deformacje ówczesnego policyjnego reżimu w Jugosławii.

W latach 50. i 60. na scenie literackiej pojawiła się cała plejada poetów i prozaików zarówno w Albanii, jak i w Kosowie. Wśród nich Dritero Agolli – poeta, powieściopisarz, dramaturg. Autor wielu książek, m.in. „Moje kroki po asfalcie”, „Słowo rzeźbi kamień”, „Komisarz Memo”, „Człowiek z piłką”, „Róża w szkle”.

Od lat innością swojego pisarstwa wzbudza zainteresowanie czytelników i krytyki światowej prozaik Ismail Kadare. Wszystkie jego powieści – „Generał martwej armii”, „Wesele”, „Kronika kamieni”, „Wielka zima”, „Zamek”, „Kto przyprowadził Doruntinę”, „Listopad w pewnej stolicy”, „Dawny emblemat”, „Most o trzech przęsłach”, „Gniazdo hańby”, „Przerwany kwiecień”, „Akta sprawy H”, „Albańska wiosna” – zostały przetłumaczone na francuski, a z francuskiego na inne języki i robią błyskawiczną karierę. Krytycy francuscy podkreślają potęgę jego wyobraźni, sugestywny styl i umiejętność konstruowania wciągającej intrygi. Książki Kadarego mówią o przerażającym obliczu tyranii, ciemnocie, potędze zabobonu, o zbrodniach i szaleństwie, o walce o godność. Te same problemy poruszają powieści: „Niespokojny grudzień” Fatosa Arapiego, „Milczenie broni” Ramiza Kelemendi, „Śmierć przychodzi z tych oczu” Rexhepa Qosji, „Biała karawana” Azema Shkreli, „Ziemia krwawa” Nazmiego Rrahmani.

Oryginalnym twórcą jest Azem Shkreli z Kosowa, jeden z najdojrzalszych poetów. Jest również prozaikiem i dramaturgiem. Jego zbiory poezji „Znam pewne kamienne słowo” i „Z Biblii milczenia” mają wyjątkową wartość. Opisuje dramaty ludzi z Kosowa, ich radości i cierpienia, marzenia i tajemnice. Łączy on mądrość i ludową filozofię życiową wieśniaka z doświadczeniem, świadomością i refleksją intelektualną człowieka naszych czasów.

Spośród twórców lat 70. szczególne miejsce zajmuje Ali Podrimja. Ali Podrimja z pewnością należy do najwybitniejszych przedstawicieli nowego nurtu poezji albańskiej. Tłumaczony na wiele języków. W Polsce ukazały się dwie książki „Żyć” i „Skradziony płomień”. W przekładzie Mazlluma Sanei Podrimja jest piewcą buntu i oporu, uparcie walczącym ze złem, dehumanizacją, chorobą, śmiercią. Swoje korzenie odnajduje w przeszłości, więc w utworach, często komponowanych na kształt mitów, podań czy przysłów, stara się nawiązać twórczy dialog z historią, folklorem, mitologią. Można bowiem twierdzić, że w dzisiejszych czasach właśnie rewolta, bunt człowieka wobec wyzwania losu są wyrazem jego wiary, jak również manifestacją kartezjańskiego cogito. Taki sposób pojmowania świata i taka koncepcja poezji jest charakterystyczna dla większości utworów Podrimji.

Mazzlum Saneja

Artykuł ukazał się w numerze 06-07/2008.