O rozczarowaniu współczesną ekonomią oraz potrzebie szerokiego propagowania katolickiej nauki społecznej, którą nazywano „najlepiej strzeżoną tajemnicą Kościoła”, z Anthonym Annettem, autorem książki Cathonomics, rozmawia Maciej Szepietowski.

Jak narodziło się przeświadczenie, że konieczne jest napisanie książki Cathonomics?

Pracowałem w Międzynarodowym Funduszu Walutowym, gdy wybuchł globalny krach finansowy 2008 roku. Większość ekonomistów uznała go za kryzys techniczny, wymagający rozwiązań technicznych, ale ja dostrzegłem raczej kryzys moralny – napędzany przez chciwość, egocentryzm i materialne lekceważenie innych ludzi, zwłaszcza ubogich. Wówczas rozczarowałem się edukacją i praktykowaniem ekonomii. Im głębiej to analizowałem, tym bardziej zdawałem sobie sprawę z zasadniczo nieetycznych podstaw współczesnej ekonomii. Zakładały one fałszywą wersję racjonalizmu, w której egocentryczny „homo economicus” dąży do maksymalizacji pożytku utożsamianego z towarami i usługami kupowanymi na rynku, bez jakichkolwiek granic czy oceny moralnej. Sięgnąłem więc po tradycję społeczną Kościoła i wspaniałe encykliki, od Rerum novarum z 1891 roku aż po Fratelli tutti z 2020 roku. Odkryłem, że katolicka nauka społeczna oferuje żywą alternatywę dla dominującego ekonomicznego paradygmatu, która nie tylko prowadzi do zdrowszych gospodarek, ale jest też głębiej zakorzeniona w prawidłach ludzkiej natury.

Tytuł zawiera też pytanie: jak katolicka tradycja może stworzyć bardziej uczciwą ekonomię?

Encykliki społeczne obejmują długi okres od 1891 do 2020 roku. Zostały napisane w odpowiedzi na określone okoliczności i wyzwania swoich czasów, od rewolucji przemysłowej aż po zmiany klimatyczne i zrównoważony rozwój. Zawierają różne głosy i różne priorytety. Sądzę jednak, że została między nimi zachowana imponująca ciągłość. Można je połączyć linią prostą, wydobywając z nich zestaw zasad moralnych. To właśnie próbuję osiągnąć w Cathonomics. Identyfikuję dziesięć takich zasad: wspólne dobro, integralny rozwój człowieka, integralna ekologia, solidarność, pomocniczość, wzajemność i bezinteresowność, uniwersalne przeznaczenie dóbr, ułatwienia dla ubogich, katolickie pojęcie praw i obowiązków oraz katolickie pojęcie sprawiedliwości. Następnie zestawiam je z odpowiadającymi im zasadami współczesnej ekonomii i pytam, które są lepsze. Nietrudno zgadnąć, że odpowiedź brzmi: zasady katonomii! Aby ją uzyskać, podjąłem szereg studiów interdyscyplinarnych w takich dziedzinach jak psychologia, neurologia, biologia ewolucyjna i studia nad szczęśliwością. Odpowiedź jest jednoznaczna: ludziom zależy na współpracy, altruizmie i uczciwości. Zasady te są powiązane z katolicką nauką społeczną.

W książce znajduje się wiele odniesień do papieża Franciszka. Co jest najważniejsze w jego przesłaniu dotyczącym kwestii społecznych?

Nie napisałbym mojej książki bez papieża Franciszka. Jego sposób nauczania, a także sposób życia są dla mnie inspiracją. W pewnym sensie jest on bohaterem Cathonomics. Wynika to z jego silnego nacisku na katolicką naukę społeczną, zwłaszcza w dwóch encyklikach: Laudato si’ oraz Fratelli tutti. Szczególnie istotna jest Laudato si’, wydana w 2015 roku, aby oddziaływać na światowych liderów uzgadniających porozumienie paryskie w sprawie zmian klimatu. To wciąż jedyna i najlepsza diagnoza moralna kryzysu środowiskowego. Co więcej, wywarła ona zasadniczy wpływ na negocjatorów porozumienia. Papież nie uchyla się od trudnych stwierdzeń, że współczesny sposób życia, a zarazem dążenie do nieograniczonego wzrostu gospodarczego stwarzają zagrożenie dla naszego wspólnego domu. To jest, moim zdaniem, jego największy wkład. Drugim jest zdecydowane potępienie gospodarek libertariańskich i neoliberalnych, które stwarzają problemy dla katolickiej nauki społecznej.

Czy współczesny człowiek i świat potrzebują zasad katolickiej nauki społecznej? Jak o nich mówić?

Sądzę, że potrzebujemy strategii dwutorowej. Katolikom możemy mówić o tym, w jaki sposób zasady nauki społecznej wywodzą się z podstawowych prawd wiary – doktryn o stworzeniu, wcieleniu i Trójcy Świętej. W gruncie rzeczy bardzo niewielu katolików jest w ogóle świadomych istnienia nauki społecznej, którą nazywano „najlepiej strzeżoną tajemnicą Kościoła”. Jednak coś tak cennego nie powinno być tajemnicą. O nauce tej powinno mówić więcej katolików, także w świecie polityki, ekonomii, biznesu i finansów. Jest też druga grupa odbiorców, którzy nie są katolikami, a może nawet są podejrzliwi w stosunku do Kościoła. Tutaj powinniśmy mówić bezpośrednio o zasadach moralnych, takich jak wspólne dobro, uniwersalne przeznaczenie towarów, ułatwienia dla ubogich czy sprawiedliwość. Możemy apelować do ludzi, aby przyjęli te zasady według swoich własnych wartości. Potrzebne jest tylko uznanie, że obecny model ekonomiczny poniósł klęskę i musimy zbudować coś lepszego.

Pokój także stanowi dzisiejsze wyzwanie. Za naszą wschodnią granicą toczy się agresywna wojna wywołana przez Rosję. Czy katolicka nauka społeczna może pomóc w przywróceniu pokoju Ukrainie?

Pokój to zasadniczy temat katolickiej nauki społecznej. W najmroczniejszym okresie zimnej wojny, tuż po rakietowym kryzysie kubańskim w 1963 roku, papież Jan XXIII napisał cudowną encyklikę Pacem in terris (Pokój na ziemi). Wysłał jej egzemplarze do Waszyngtonu i Moskwy, pomagając prezydentowi Kennedy’emu i premierowi Chruszczowowi pozostać na drodze pokoju, a nie wojny. Z kolei w 2020 roku papież Franciszek napisał Fratelli tutti, encyklikę o uniwersalnym braterstwie ludzi. To fundamentalna refleksja o tym, jak osiągnąć pokój w świecie różnic i podziałów. Jej przesłanie jest szczególnie istotne dla zakończenia wojny na Ukrainie. „Po każdej wojnie świat jest gorszy” – mówi Franciszek. „Wojna to porażka polityki i ludzkości, haniebna kapitulacja, bolesna przegrana z siłami zła”. Papież powtarza za swoimi poprzednikami, Pawłem VI i Janem Pawłem II: „nigdy więcej wojny”.

***

Dr Anthony M. Annett, starszy doradca w Sustainable Development Solutions Network. Ukończył studia ekonomiczne na Uniwersytecie Columbia i spędził dwie dekady w Międzynarodowym Funduszu Walutowym. Jest autorem książki „Cathonomics: How Catholic Tradition Can Create a More Just Economy”. Członek Kolegium Stypendystów Dominikańskiej Szkoły Filozofii i Teologii.

/mdk