Jak wynika z drzewa genealogicznego rodu Ledóchowskich, liczni jego członkowie byli zaangażowani w sprawy publiczne, pełniąc zaszczytne i odpowiedzialne funkcje – świeckie, głównie w wojskowości, i duchowne. Ród wydał wybitnych przedstawicieli duchowieństwa.

W świetle materiałów archiwalnych protoplastą rodu Ledóchowskich był Nestor, który za liczne zasługi dla Ojczyzny otrzymał od księcia Litwy Kazimierza Jagiellończyka sioło Leduchów (Ledochów) koło Krzemieńca na Wołyniu. W nadającym dobra dokumencie z 12 stycznia 1442 r. książę Kazimierz pisał: „Miłością Bożą, my wielki książę Kazimierz królewicz litewski, żmódzki, ruski i innych, ujrzeliśmy wierną służbę sługi naszego pana Nestora, który wyjechał uczciwie z ziemi podolskiej, z kamienieckiego powiatu na naszą służbę i na naszą łaskę i naradziwszy się my z książętami, rycerzami, panami i ze wszystką naszą radą, daliśmy jemu podle horoda Krzemieńca sioło Ledóchów ze wszystkim tem, co ku temu siołu zdawna służą, z niwami, sianożęciami, z lasami, pasiekami, z stawami i z stawiszczami, z dąbrowami i z rzekami i z bartnemi ziemiami, a daliśmy Jemu wiecznie i nieporusznie Jego żonie i jego dzieciom, a nie będzie dzieci, jeno bliźniemu jego, a tak, że wolen sprzedać, zamienić, zastawić i za duszę dać”.

W dokumentach pochodzących z XVI w. odnotowywano ród Ledóchowskich herbu Szaława. Herb ten posiadali już od wieków Halkowie, stąd uznano, iż Nestor należał do rodu Halków. Herb Szaława nadał Halce, według podań i przekazów ustnych, książę Włodzimierz Wielki. Miało to miejsce ok. roku 975, kiedy to Włodzimierz wysłał Halkę „w celu zbadania religii chrześcijańskiej”. Wówczas Halka po odbyciu poselstwa stał się krzewicielem wiary chrześcijańskiej, a walcząc w obronie wiary, pokonał w pojedynku jej trzech przeciwników.

Przyznanie Nestorowi dóbr ledóchowskich i informacje o  jego potomkach i krewnych używających nazwiska Ledóchowscy pozwalają odtworzyć dzieje rodu, szczególnie te późniejsze. Należy zaznaczyć, iż oprócz Leduchowa (Ledochowa), równolegle (w świetle współczesnych badań) gniazdem rodzinnym był Łosiatyn (położony niedaleko od Ledochowa). Mieszkający tam Ledóchowscy przez pewien czas używali nazwiska Łosiatyńscy, wkrótce wrócono do poprzedniego nazwiska.
W jednym z dokumentów (zapis dotyczący zastawy) widnieją imiona jednych z pierwszych członków rodu: „My Ledóchowscy na imię Wasko, Hasko i Denysko i Kuźmiana [syn Nestora] Senka i syn Iwasko, zeznawamy tym naszym listem każdemu dobremu i na potem będącym komu będzie potrzeba tego wiedzieć, albo czytając słyszeć, co mieliśmy imienie swoje Pleszowe w Peremylskim powiecie i spuścili siostrom naszym na imię Hannie, Matrużce i Annie w trzydziestu, no przyszedłszy oblicznie stanąwszy znami siostry nasze Hanna, Matrużka i Anna spuściliśmy ojczyznę naszą Pleszową z ich dobrą wolą człowiekowi dobremu Semkowi Matwiejowiczowi w tych pieniądzach w trzydziestu kopach groszy półgroszowych szerokiej liczby”. Powyższy zapis zastawy, sporządzony na pergaminie opatrzonym trzema pieczęciami, Samuel Ledóchowski – sędzia ziemski krzemieniecki podał per Oblatam 1 marca 1621 r. do ksiąg ziemstwa Krzemienieckiego. Król Zygmunt  III nadał w 1610  r. Samuelowi Ledóchowskiemu przywilej na pisarstwo ziemskie (notarius terrestris) Krzemienieckie. Zachowany regest (streszczenie dokumentu) przywileju datowany jest na dzień 29 września 1613 r. Samuel Ledóchowski zmarł w 1644 r. Z małżeństwa z Elżbietą Staniszewską miał czterech synów, m.in. Stefana Ledóchowskiego (Leduchowskiego) h. Szaława, który był m.in. posłem województwa wołyńskiego. Należał do zaufanych doradców króla Jana III Sobieskiego. Posiadał znaczny majątek, obejmujący m.in. królewszczyznę Płaszów i Ceceniowiec (pow. krzemieniecki). Na kilka lat przed śmiercią Ledóchowski otrzymał od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w darze część dóbr królewskich. Stefan Ledóchowski był przez wiele lat opiekunem klasztoru dominikanów w Podkamieniu (Podkamień do 1945 r. w Polsce, w województwie tarnopolskim – obecnie obwód lwowski). Klasztor ten założył św. Jacek Odrowąż w XIII w. Pod koniec XIX w. przeorem klasztoru był o. Sadok Barącz – historyk i kronikarz, autor wielu publikacji, m.in. książki poświęconej Ledóchowskim pt. Pamiętnik szlachetnego Ledochowskich domu, wydanej we Lwowie w 1879 r. Stefan Ledóchowski wraz z małżonką, Anną z Srzedzińskich, podczaszanką halicką, miał dwie córki i czterech synów: Kazimierza, Felicjana, Franciszka i Stanisława.

Stanisław Ledóchowski, marszałek generalny konfederacji tarnogrodzkiej, wojewoda wołyński urodził się ok. 1666 r. Zasłynął, będąc marszałkiem Trybunału Koronnego, jako sprawiedliwy i nieprzekupny sędzia, a także jako twórca dekretu, który ograniczał wysokość opłat pobieranych przez urzędników sądowych w grodach. Ledóchowski, podejmując różne działania, „nie myślał – jak podkreślają biografowie – o korzyściach osobistych. Był człowiekiem wyjątkowo prawym i wszystkie swe wysiłki poświęcił przede wszystkim celom wysuniętym w wydanym przez siebie po zawiązaniu konfederacji manifeście do Rzeczypospolitej. Były nimi: usunięcie wojska saskiego z kraju i przywrócenie dawnych praw i wolności”.

Ledóchowski dążył do stworzenia silnej armii w Rzeczypospolitej mogącej przeciwstawić się zorganizowanej wówczas nowocześnie armii saskiej. Na ten cel przeznaczał znaczne sumy. Celem Stanisława Ledóchowskiego było również ograniczenie ingerencji saskiej w sprawy polskie oraz zabezpieczenie praw i wolności szlacheckiej. Był jednym z „najwybitniejszych postaci polskich pierwszej połowy XVIII w.”. Powszechnie ceniono go za bezinteresowność i prawość. Był żarliwym katolikiem. Wspierał kościoły i klasztory, m.in. trynitarzy – Zakon Trójcy Przenajświętszej, wcześniej zwany Zakonem Świętej Trójcy od Wykupu Niewolników, który sprowadził do Polski Jan III Sobieski. Wówczas zadaniem zakonu było wykupywanie jeńców z jasyru.

Stanisław Ledóchowski swój majątek przeznaczał także na wspieranie klasztoru dominikańskiego w Podkamieniu, kontynuując donatorskie tradycje swojego ojca. W klasztorze tym znajdował się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. U stóp Matki Bożej Podkamieńskiej Stanisław Ledóchowski modlił się słowami pieśni: „Masz berło tu w rękach, znać, żeś Monarchini, Masz w drugiej Syna, ten wszystko uczyni”, a także innej: „Wspomnij na zaszczyt swego Imienia, Dźwignij mię, Pani moja z Podkamienia”. Na dawnym cmentarzu przyklasztornym znajduje się kolumna Ledóchowskiego. Na niej umieszczona jest Matka Boża z Dzieciątkiem stojąca na dużej kuli, w prawej ręce Maryja trzyma Pana Jezusa wspierającego się na krzyżu. Figura została wykonana z pozłacanej miedzi na zamówienie Stanisława Ledóchowskiego w Gdańsku. W Podkamieniu figura została uroczyście ustawiona 19 sierpnia 1719 r. Ledóchowski ufundował ją w podzięce za wycofanie się wojsk saskich i rosyjskich z Polski. Ówczesny kronikarz dominikanów opisał to wydarzenie następująco: „Na środku samego cmętarza stoi kamienna kolumna, na której jest statua Najśw. Maryi Panny miedziana suto wyzłocona, którą nie małym tak swoim, jako i innych należących do konfederacyi generalnej tego czasu kosztem nieśmiertelnej w ojczyźnie pamięci godzień J. W. Stanisław Ledóchowski natenczas podkomorzy krzemieniecki, niegdyś z konfederowanej Rzeczypospolitej polskiej Marszałek generalny, a potem Wojewoda wołyński wystawić kazał na podziękowanie et pro voto Matce Najświętszej po zakończonej dość chwalebnie z sławą całego narodu polskiego, tudzież z podziwieniem postronnych Monarchii odprawionej konfederacyi, na którą wybierając się przed cudownym obrazem tutejszym po uczynionej spowiedzi i po przyjętym Najświętszym Sakramencie, wziął od kapłanów błogosławieństwo niechcąc słuchać żadnych przeciwnych takowej konfederacyi perswazji, które mu wielki Pan na temże miejscu czynił, aby przedsięwziętych zaniechał zamysłów, a gdy mu rzetelniej powiedział formalnemi słowy: »Mospanie! z ogniem to Wać pan igrać zaczynasz«. Odpowiedział na te słowa nieustraszonego serca Stanisław Ledóchowski w te słowa: »Idę ja też do nieprzebranego łask bożych źródła Matki Protektorki mojej najświętszej Maryi Panny, aby ten ogień zalać i ugasić raczyła«. To wymówiwszy z wielką serca pokorą, poszedł do kościoła i nabożeństwo odprawił”.

Ówczesny papież Benedykt XIII wiernym modlącym się przy tej figurze udzielił odpustów. W papieskim breve z 25 stycznia 1725 r. czytamy: „…sto dni odpustu wszystkim wiernym Chrystusowym, którzy w soboty, albo w święto Bogarodzicy, przed tą jej statuą na tej kolumnie będącą śpiewają, albo mówią nabożnie litanię loretańską albo też przytomni są temu śpiewaniu lub mówieniu”.

Stanisław Ledóchowski wsparł finansowo, kwotą 10 000 złp, przygotowania do kanonizacji Stanisława Kostki, która miała miejsce 31 grudnia 1726 r., a dokonał jej papież Benedykt XIII. Orędownictwu Stanisława Kostki Polacy przypisywali zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Chocimiem w 1621 r. Niestety Ledóchowski nie doczekał kanonizacji, zmarł po długiej chorobie 13 maja 1725 r., pochowany został w kościele Dominikanów w Podkamieniu. Zmarł bezpotomnie.

Joanna Olbert

pgw