Przed miesiącem, 22 maja zmarł w wieku 96 lat Alasdair MacIntyre. Ten urodzony w Szkocji myśliciel był przez lata ważną postacią współczesnego świata intelektualnego, a jego twórczość obejmowała wiele obszarów, w tym etykę, filozofię polityczną i historię idei.

W Polsce ukazało się kilka jego prac w tym najsłynniejsze: Dziedzictwo cnoty, Krótka historia etyki i Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność?. MacIntyre był znany z krytyki postmodernizmu i proponowania alternatywnej, tradycjonalistycznej perspektywy w etyce, inspirowanej arystotelesowską filozofią moralną i chrześcijaństwem. Warto podkreślić, że wychowany w anglikańskim otoczeniu MacIntyre na początku lat 80. przeszedł na katolicyzm.

Wśród wydanych w naszym kraju tłumaczeń jego książek, jest także wydana w 2013 r. nakładem Instytutu Wydawniczego PAX pozycja Bóg, filozofia, uniwersytety. Wybrane zagadnienia z katolickiej tradycji filozoficznej. To tej książce (dziś dostępnej zapewne jedynie w bibliotekach i antykwariatach) chciałbym poświecić uwagę w niniejszym artykule.

MacIntyre w omawianej publikacji podejmuje ambitne zadanie zarysowania dziejów katolickiej tradycji filozoficznej – od jej antycznych korzeni aż po współczesność. To praca erudycyjna, ale zarazem przystępna dla czytelników zaznajomionych z historią idei, szczególnie tych zainteresowanych związkami między wiarą a rozumem. Szkocki myśliciel, co warte odnotowania, nie tworzy klasycznej, linearnej historii filozofii. Jego „selektywna historia” to raczej refleksyjny przewodnik po kluczowych momentach, postaciach i sporach, które uformowały katolicką myśl filozoficzną. Autor rozpoczyna od starożytnej Grecji, gdzie filozofia po raz pierwszy została sformułowana jako racjonalne poszukiwanie prawdy, a następnie pokazuje, jak została ona przyjęta i przekształcona w ramach tradycji chrześcijańskiej – przede wszystkim przez św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i ich następców.

MacIntyre szczególną uwagę poświęca średniowiecznym uniwersytetom jako miejscom formowania filozoficznego myślenia w służbie teologii i duchowości. Ukazuje, jak filozofia była nie tylko intelektualną dyscypliną, ale też integralną częścią życia duchowego i moralnego. Autor jednak nie tylko szkicuje dzieje tradycji filozoficznej będącej jednym z fundamentów naszej cywilizacji, ale też podejmuje ostrą, przenikliwą krytykę kondycji współczesnych uniwersytetów, zwłaszcza tych w świecie zachodnim. Jego diagnoza jest głęboko związana z pytaniami o to, czym ma być filozofia, jaki jest cel edukacji wyższej i jakie miejsce powinny w niej zajmować rozum, wiara i poszukiwanie prawdy.

Podczas lektury, stopniowo dostrzegamy narastającą krytykę współczesnych uniwersytetów, które – jego zdaniem – porzuciły ideę filozofii jako dążenia do mądrości na rzecz wąsko rozumianego profesjonalizmu i rozdrobnienia dziedzin wiedzy. MacIntyre pokazuje, że pierwotna idea uniwersytetu – jako miejsca, gdzie różne dziedziny wiedzy są ze sobą powiązane w świetle pytań o ostateczny sens rzeczywistości – została w dużej mierze porzucona. Współczesne uniwersytety, jego zdaniem, przestały być przestrzenią formacji całościowej, duchowo-intelektualnej. Zamiast tego, zamieniły się w biurokratyczne, zsekularyzowane instytucje, które produkują specjalistów, a nie ludzi mądrych.

W centrum tej krytyki stoi właśnie idea fragmentacji wiedzy. Współczesna edukacja, według MacIntyre’a, dzieli rzeczywistość na dziedziny, które nie rozmawiają ze sobą. Filozofia, która kiedyś pełniła rolę integrującą, zostaje zepchnięta na margines lub sprowadzona do jednej z wielu „opcji akademickich”, bez większego wpływu na całość formacji studenta. Uniwersytety uczą jak, ale nie pytają dlaczego. Nie wychowują do życia w prawdzie, tylko do skuteczności, kariery, przewagi rynkowej etc.

Kluczowa dla MacIntyre’a jest myśl, że uniwersytety utraciły telos – cel, do którego dąży cała wspólnota uczących się. W średniowiecznych uniwersytetach, mimo wszystkich ich ograniczeń, tym celem była prawda rozumiana w ścisłej relacji z Bogiem, prawem naturalnym i z porządkiem moralnym. Nauka miała charakter nie tylko intelektualny, ale także duchowy i etyczny. Dziś według autora ten ideał został wyparty przez proceduralizm i neutralność światopoglądową, które w praktyce okazują się światopoglądem negatywnym – nieuznającym istnienia obiektywnego dobra.

W takim kontekście filozofia zostaje zredukowana do jednej z wielu konkurujących specjalizacji akademickich, pozbawionych realnego wpływu na inne dziedziny. Co więcej, filozofia katolicka – która tradycyjnie szukała odpowiedzi na pytania o Boga, duszę, dobro i cel życia – jest marginalizowana lub traktowana podejrzliwie. Uniwersytety, zdaniem MacIntyre’a, zapominają, że filozofia nie jest tylko analizą języka czy systemów, ale właśnie poszukiwaniem mądrości – czyli głębokiego zrozumienia rzeczywistości w świetle rozumu i wiary.

Choć MacIntyre formułuje swoją krytykę bez ogródek, nie popada w płytki sentymentalizm, nostalgię ani pesymizm. Uważa, że katolicka tradycja filozoficzna nadal ma zdolność ożywienia edukacji, ale wymaga to odważnego podjęcia na nowo pytań o to, czym jest prawdziwa nauka i wychowanie. Potrzebne są uniwersytety, które nie wstydzą się mówić o Bogu, o celu życia, o cnocie i prawdzie – i które przywrócą filozofii jej pierwotną funkcję przewodniczki ludzkiego rozumu.

Bóg, filozofia, uniwersytety to nie tylko podróż przez historię filozofii katolickiej, ale też mocna diagnoza współczesnego kryzysu uniwersytetu jako instytucji kształcącej człowieka w całej jego złożoności. Dla MacIntyre’a nie chodzi tylko o strukturę uczelni, ale o samą wizję człowieka i wiedzy, która stoi za edukacją. Książka ta powinna stać się obowiązkową lekturą dla każdego, kto pracuje w środowisku akademickim – nie po to, by wrócić do średniowiecza, ale by na nowo odkryć sens edukacji jako formacji ku dobru i prawdzie.

MacIntyre przekonuje, że katolicka tradycja filozoficzna nie jest jedynie historią idei, ale żywym dziedzictwem, które wciąż może – i powinno – być źródłem inspiracji dla współczesnych intelektualistów i instytucji edukacyjnych. Szczególnie istotna jest jego obrona jedności wiedzy oraz tezy, że rozum i wiara nie tylko nie są sobie przeciwstawne, ale wzajemnie się uzupełniają.

Bóg, filozofia, uniwersytety to ważna książka dla wszystkich zainteresowanych katolicką tradycją filozoficzną, historią uniwersytetów oraz pytaniami o miejsce religii w życiu intelektualnym. Szkocki myśliciel twierdzi, że filozofia, jeśli ma pozostać autentyczna, musi być zorientowana na cel ostateczny człowieka – rozumiany nie tylko jako intelektualna ciekawość, ale jako pragnienie dobra, prawdy i Boga. MacIntyre, jako filozof wierzący, nie unika kontrowersji, ale oferuje przemyślaną i głęboko zakorzenioną w tradycji wizję roli filozofii w świecie współczesnym. Książka to nie tylko historyczne kompendium, kolejna wspomnieniowa opowieść o przeszłości, ale prawdziwe wezwanie do odnowy myślenia, które łączy rozum, wiarę i życie moralne.

/ab