Biskupi polowi i kapelani Wojska Polskiego

Przeoczony szczegół? – pośród niezliczonych obchodów Wielkiego Jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości (który nota bene trwa nadal)  jakoś niezauważenie „przemknęła” 100. rocznica powstania Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego przypadająca na 5 lutego 1919 roku. Mało znana historia Ordynariatu na tle tworzących się od 1915 roku formacji Wojska Polskiego dotychczas stanowiła zaledwie mało znany epizod. Opracowania poświęcone okresowi odradzania się Polski czy powstawaniu Wojska Polskiego, poświęcały tej historii niewiele miejsca. Nie podlegała oddzielnemu opracowaniu. Z tego też powodu nie jest powszechnie znana, zatem warta jest przypomnienia i uporządkowania w kolejną – 103 rocznicę.

Prezentowany tekst jest zaledwie szkicem – skróconą próbą zebrania w całość zagadnień, które najczęściej przedstawiane są w rozproszeniu. Tak się złożyło, że kilka dni wcześniej, 12 lutego – w 103 rocznicę powstania Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, miał miejsce ingres biskupa Wiesława Lechowicza do katedry polowej Wojska Polskiego. Podczas uroczystości nuncjusz apostolski w Polsce abp Salvatore Pennacchio przekazał bp. Lechowiczowi historyczny pastorał abp. Stanisława Galla, pierwszego biskupa polowego w Polsce. Tym samym bp Wiesław Lechowicz jest szóstym z kolei biskupem polowym, a czwartym od przywrócenia Ordynariatu Polowego w nowej rzeczywistości ustrojowej Państwa Polskiego.

Gdy nie było Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego

Przed laty, w jednym z wywiadów prasowych były już biskup polowy Wojska Polskiego ks. dr Józef Guzdek powiedział: (…) Tradycja posługi kapelana wojskowego jest bardzo długa. Wojsku zawsze towarzyszyli duchowni, ponieważ zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny pojawiają się pytania natury moralnej i egzystencjalnej. Tradycja ta sięga daleko w głąb polskiej historii. Posługi kapłańskie w wojskowych obozach pełnili spowiednicy królów, książąt i hetmanów wyruszających na wojenne wyprawy. Już u schyłku XVII w. w armii polskiej pojawiło się duszpasterstwo wojskowe w zorganizowanej formie, posiadające prawne ramy. Pierwsza taka regulacja służby kapelanów zawodowych powstała z inspiracji króla Jana III Sobieskiego, a konkretnie opracowana przez kapelana JK Mości ks. Stanisława Papczyńskiego. Sejm Warszawski w 1690 r. na podstawie opracowanych regulacji ustanowił dla armii polskiej pierwszych 36 kapelanów. Przez kolejne lata zmieniały się przepisy dotyczące służby wojskowych kapelanów, jak również ich liczba.

Kapelani pełnili służbę duszpasterską podczas Powstania Listopadowego. Natomiast Powstanie Styczniowe nie stworzyło warunków do zorganizowania posługi kapelanów w oddziałach powstańczych. Niemniej jednak w pamięci kolejnych pokoleń Polaków pozostał ksiądz-patriota Stanisław Brzóska, mianowany naczelnym kapelanem powstania.

Polscy kapelani pełnili służbę w armiach państw zaborczych. Posługę kapłańską sprawowali w formacjach polskich powstających podczas Wielkiej Wojny. Swoich kapelanów miały Legiony  Józefa Piłsudskiego jak również korpusy powstające w Rosji. Na nich to na chwilę zatrzymamy naszą uwagę.

Kapelani w Legionach Józefa Piłsudskiego. Legiony Polskie Józefa Piłsudskiego uzyskały wsparcie ze strony biskupa pomocniczego lwowskiego ks. dr. Władysława Bandurskiego, później uważanego za nieoficjalnego kapelana tej formacji wojskowej. Formalnie jednak pierwszym kapelanem Legionów był kapucyn o. Kosma Lenczowski, który przeszedł z nimi cały szlak bojowy, a po wojnie został uhonorowany Krzyżem Niepodległości. W ślad za nim poszli inni duchowni obecni w legionowych szeregach.

Kapelani w innych polskich formacjach wojskowych. Również pozostałe formacje wojskowe okresu I wojny światowej, powstałe przy armiach dotychczasowych zaborców, miały swoich kapelanów. Tak było w Legionie Puławskim (ks. Kazimierz Lutosławski), Dywizji Strzelców Polskich, I Korpusie Polskim (ks. Jan Pajkert – o nim będzie jeszcze mowa, ks. Stanisław Tworkowski, ks. Antoni Gerwel), II Korpusie Polskim, w Legionie Polskim w Finlandii. Także w utworzonej we Francji Armii Polskiej, dowodzonej przez gen. Józefa Hallera, której znaczną część stanowili polscy ochotnicy ze Stanów Zjednoczonych. W armii tej działało rozbudowane duszpasterstwo z 22 kapelanami, z których aż 19 pochodziło z USA[1].

Wojciech Jerzy Muszyński, autor monumentalnego dzieła pt. „Białe Legiony 1914-1918. Od Legionu Puławskiego do I Korpusu Polskiego” (Warszawa 2018) przytacza taką opinię o duchowieństwie korpusowym: duchowni o wyglądzie naszych wiejskich księży w sutannach, do których przyzwyczaiło się polskie oko. Nosili jako jedyną wojskową odznakę uniformową maciejówkę.

Biskupi Wojsk Polskich w dwudziestoleciu międzywojennym

Pierwszy Biskup Polowy Wojska Polskiego (Biskup Wojsk Polskich – tak brzmiała pierwsza nazwa tej biskupiej godności) abp gen. dyw. dr Stanisław Gall. Studiował w warszawskim seminarium duchownym i na Gregorianum w Rzymie. Wyświęcony na kapłana w Warszawie w 1887 r. Był profesorem i regensem (rektorem) w seminarium warszawskim. W 1918 r. został sufraganem warszawskim, sakrę biskupią przyjął z rąk kard. Aleksandra Kakowskiego. 5 lutego 1919 r. został mianowany przez papieża Benedykta XV Biskupem Polowym Wojsk Polskich, pierwszym w dziejach Rzeczypospolitej. 21 lutego 1919 r. objął urząd Biskupa Polowego. W lipcu 1922 r. został mianowany na stopień generała dywizji Wojska Polskiego. W trudnych warunkach frontowych zorganizował duszpasterstwo wojskowe, a także Kurię Biskupią Wojsk Polskich, która 12 maja 1927 r. przyjęła nazwę Polowej Kurii Biskupiej. Abp Gall urząd Biskupa Polowego sprawował do 1933 r. Złożył rezygnację i przeszedł do pracy w archidiecezji warszawskiej. Od 1940 r. był administratorem apostolskim archidiecezji warszawskiej[2].

Drugi Biskup Polowy Wojska Polskiego abp gen. dyw. dr Józef Feliks Gawlina. Urząd sprawował w l. 1933-1947. Nominację otrzymał od papieża Piusa XI, który 14 lutego 1933 r. mianował ks. Józefa Gawlinę Biskupem Polowym Wojska Polskiego. Sakrę biskupią otrzymał z rąk Prymasa Polski Augusta Hlonda 19 marca 1933 r. Urząd Biskupa Polowego objął po złożeniu przysięgi wojskowej na Zamku Królewskim w Warszawie 29 marca 1933 r. otrzymując jednocześnie stopień generała dywizji Wojska Polskiego. Ingres do głównego kościoła garnizonowego w Warszawie odbył się 9 kwietnia 1933 r.

Jego zastępcą był ks. płk Czesław Wojtyniak[3], zamordowany w Katyniu. W obozie specjalnym NKWD w Kozielsku opiekował się nim jako starszym wiekiem kapłanem ks. prał. Zdzisław herbu Jastrzębiec Peszkowski[4], jeniec w Kozielsku.

Po wybuchu wojny biskup Gawlina pozostał w Warszawie. Stolicę opuścił na rozkaz Naczelnego Wodza, marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza w nocy z 6 na 7 września 1939 r. Papież Pius XII odnowił jego jurysdykcję dla wszystkich żołnierzy polskich. 18 października 1939 r. ponownie podjął obowiązki Biskupa Polowego organizujących się Polskich Sił Zbrojnych. Urząd ten sprawował do 1947 r., kiedy to został zdemobilizowany[5].

Księża kapelani Wojsk Polskich w dwudziestoleciu międzywojennym

Nie sposób w niniejszym szkicowym opracowaniu przedstawić sylwetki wszystkich kapelanów Wojska Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, biorących udział w militarnych zmaganiach, których celem było przywrócenie na mapy Europy Rzeczpospolitej Polskiej. Następnie uczestniczących wraz z Armią Polską w utrwalaniu odzyskanej wolności i suwerenności. A było ich wielu. Dziś, po upływie ponad stulecia, trudno będzie dla historyków i badaczy historii Polski pierwszej połowy XX wieku dotrzeć do wszystkich księży kapelanów, którym dobro nowo odrodzonej Rzeczpospolitej leżało głęboko na sercu, a którzy zdecydowali się pełnić tak zaszczytną dla przywróconej Polski służbę. Niezaprzeczalnie, gdyby tak się stało, powstałoby zasobne i niezwykle pożyteczne dla dziejów Polski opracowanie.

Zatem z konieczności przedstawię tylko kilku z nich.

Na początku warto wymienić wspomnianego już pierwszego kapelana Legionów Polskich, którym był kapucyn o. Kosma Lenczowski. Przeszedł z Legionami cały szlak bojowy, a po wojnie został uhonorowany Krzyżem Niepodległości.

W tym miejscu koniecznie należy przynajmniej wspomnieć o biskupie pomocniczym archidiecezji lwowskiej księdzu dr. Władysławie Bandurskim, później uważanym za nieoficjalnego kapelana Legionów Polskich. Legioniści nazywali biskupa Bandurskiego – biskupem-kapelanem, określany był przez nich mianem Legionowego Biskupa czy Biskupa Legionisty. To właśnie wsparcie księdza biskupa spowodowało, iż formalnie o. Kosma Lenczowski został pierwszym kapelanem Legionów. Biskup Bandurski został naczelnym kapelanem Wojsk Litwy Środkowej. Odznaczony Orderem Virtuti Militari. Księdzu biskupowi Bandurskiemu, z racji niezliczonych zasług, należy się oddzielne biograficzne opracowanie.

Ksiądz Ignacy Skorupka był człowiekiem wybitnie uzdolnionym. Jego przełożeni wiązali z nim poważne plany. On jednak wielokrotnie prosił o to, aby mógł zostać kapelanem wojskowym. Po kilku odmowach zwrócił się bezpośrednio do biskupa polowego ks. Stanisława Galla i otrzymał nominację na kapelana praskiego garnizonu w Warszawie. Jak wyglądała jego praca? Błogosławił idących na front, spowiadał w szpitalach i koszarach, odprawiał Msze św., namaszczał, dodawał otuchy, umacniał wiarę i zawierzenie Bogu.

W 1920 r. wybuchła wojna polsko-bolszewicka. Od wschodu na Warszawę maszerowały wojska bolszewickie, których zamiarem było całkowite zniszczenie Polski i zaniesienie nowej, komunistycznej ideologii do krajów Europy. Dnia 13 sierpnia 1920 r. przed decydującą bitwą odprawił ostatnią Mszę św., wyspowiadał swoich żołnierzy i razem z nimi w I batalionie 236. pułku piechoty Legii Akademickiej ruszył na wojenny front.

Następnego dnia rozegrała się jedna z najważniejszych bitew dla całej batalii i dla Europy – bitwa  pod Ossowem koło Radzymina. Ks. Ignacy Skorupka w komży, w fioletowej stule i z krzyżem w ręku wraz z żołnierzami tego batalionu szedł na bolszewików. Młodym i niedoświadczonym żołnierzom, przerażonym sytuacją na froncie, dodawał odwagi i podrywał do walki z okrzykiem: „Za Boga i Ojczyznę”! Młodzi żołnierze, widząc ogrom potęgi bolszewickiego wojska, bali się walczyć i dopiero po okrzyku swego kapelana ruszyli do bohaterskiego ataku.

Nie wiadomo dokładnie, w którym momencie bitwy ks. Ignacy zginął. Po zakończonych walkach zauważono jego ciało na ściernisku między leżącymi ciałami żołnierzy. Trzymał w ręku krzyż! Odwaga ks. Ignacego stała się momentem zwrotnym w wojnie z bolszewikami, gdyż okrzyk, którym poderwał żołnierzy do walki, przechylił szalę zwycięstwa na stronę polską, co pozwoliło marszałkowi Piłsudskiemu na wykonanie rozstrzygającego manewru znad rzeki Wieprz.

Ciało ks. Skorupki przewieziono do Warszawy. Został pochowany na warszawskich Powązkach. Generał Józef Haller odznaczył pośmiertnie ks. Ignacego Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.

Ks. Jan Piotr Pajkert po wybuchu I wojny światowej, za zgodą biskupa sandomierskiego Mariana Ryxa, został kapelanem 75. Dywizji Piechoty, w której szeregach służyło ponad 10 tys. Polaków. Na froncie przebywał razem z żołnierzami, a nie przy sztabie armii, jak to było w zwyczaju w armii rosyjskiej. Wielokrotnie interweniował w dowództwie dywizji w sprawie obiektów kościelnych narażonych na zniszczenie w trakcie działań wojennych.

4 grudnia 1917 r. arcybiskup mohylewski Edward Ropp mianował ks. Jana Pajkerta dziekanem I Korpusu Polskiego w Rosji, dowodzonego przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Zorganizował od podstaw duszpasterstwo Korpusu. Pozytywnie o jego pracy pisał dowódca Korpusu gen. Dowbor-Muśnicki: „Księdzu Pajkertowi powierzono organizację duchowieństwa w Korpusie i nadanie kierunku jego pracy. Duchowieństwo korpusowe stało na wysokości swoich zadań kapłańskich”. 5 lutego 1918 r. podczas bitwy z bolszewikami o Osipowicze pod Bobrujskiem ksiądz Pajkert podniósł na duchu żołnierzy po nieudanym przeciwnatarciu, pomógł przełamać kryzys w szeregach, a po zajęciu miasta uchronił ludność przed odwetem wzburzonych żołnierzy.

W maju 1918 r., po rozwiązaniu Korpusu, powrócił do diecezji sandomierskiej. 1 lipca 1918 r. został kapelanem Szpitala Św. Kazimierza w Radomiu, a następnie prefektem w szkole powszechnej. 9 listopada 1918 r. został mianowany Naczelnym Kapelanem Wojsk Polskich. Dokonał trudnego zadania zorganizowania służby duszpasterskiej w tworzącym się Wojsku Polskim. 10 grudnia 1918 r., po reorganizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych stanął na czele Konsystorza Polowego Rzymskokatolickiego.

Gdy 5 lutego 1919 r. Ojciec Święty Benedykt XV mianował pierwszym biskupem polowym Wojska Polskiego księdza Stanisława Galla, ks. Jan Pajkert opuścił swoje stanowisko. W tym samym miesiącu bp Gall mianował go wikariuszem generalnym. W 1921 r. etat wikariusza generalnego został zlikwidowany. 1 marca 1922 r. został mianowany dziekanem Marynarki Wojennej.

Bł. ks. kpt. dr Michał Sopoćko – postawienie bł. ks. Sopoćki w rzędzie kapelanów Wojsk Polskich  może wywołać pośród Czytelników pewne poruszenie. I będzie to zrozumiałe. Mało bowiem znany jest z tej strony. W świadomości Polaków i świata funkcjonuje przede wszystkim jako apostoł kultu Miłosierdzia Bożego. A ciekawa i pełna interesujących epizodów jest służba ks. kpt. Michała Sopoćki. Jak pisze w swoim „Dzienniku” –  (…) sam 29 stycznia 1919 roku wstąpiłem do wojska na kapelana[6]. Biskup Wojsk Polskich dr Stanisław Gall pismem z dnia 22 lutego 1919 r. mianował ks. Michała Sopoćkę kapelanem szpitala polowego w Warszawie. W akcie nominacyjnym czytamy: Niniejszym mianuję Wielebnego Księdza kapelanem Szpitala polowego nr 12 i polecam natychmiastowe objęcie obowiązków pasterskich z prawem korzystania ze wszystkich przywilejów przez Stolicę Apostolską kapelanom wojskowym udzielonych. Nominację ks. Sopoćko otrzymał w czasie studiów w zakresie teologii moralnej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, które rozpoczął w 1918 r., a zakończył w roku 1923. Po uzyskaniu magisterium, w 1924 r. powrócił do rodzinnej diecezji, nadal pozostając w duszpasterstwie wojskowym, teraz już w Wilnie. Obowiązki kapelana wojskowego pełnił ks. kpt. Sopoćko do 1929 r.: od 31 sierpnia 1929 r. odszedłem z wojska do pracy naukowej w Seminarium Duchownym i na Wydziale Teologicznym[7].

Kuria Biskupia Wojska Polskiego (1921 r.)

Ordynariat Polowy Wojska Polskiego w niepodległej Polsce powstał w 1919 r. Pierwszym biskupem polowym został mianowany bp Stanisław Gall, który zorganizował struktury duszpasterstwa wojskowego. Szczególną rolę odegrał jego następca, abp Józef Gawlina. Jego posługa przypadła na czas II wojny światowej. Zabiegał, aby ze swoją posługą dotrzeć do wszystkich Polaków „odnalezionych” w Rosji po podpisaniu układu Sikorski-Majski – powiedział we wspomnianym wyżej wywiadzie były Biskup Polowy Wojska Polskiego gen. bryg. dr Józef Guzdek[8].

Powstaniu Państwa Polskiego i wojska narodowego towarzyszyło organizowanie duszpasterstwa wojskowego. Władze wojskowe zabiegały o ustanowienie biskupstwa polowego, co znajdowało przychylny oddźwięk w Episkopacie Polski. Pertraktacje w tej sprawie spowodowały utworzenie 5 lutego 1919 r. przez Stolicę Apostolską biskupstwa polowego. Pierwszym Biskupem Polowym mianowany został tego samego dnia przez papieża Benedykta XV, w porozumieniu z Naczelnikiem Państwa, ks. dr Stanisław Gall, biskup pomocniczy warszawski[9].

Szerzej o organizowaniu duszpasterstwa wojskowego w Odrodzonej Polsce wspominałem w biogramie ks. Jana Pajkerta.

Przywrócenie Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego

Przywrócenie Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego poprzedziło uchwalenie szeregu aktów normatywnych regulujących funkcjonowanie katolickiego duszpasterstwa wojskowego, a szczególnie Ustawy o stosunkach Państwa do Kościoła katolickiego z 17 maja 1989 r. Po raz pierwszy, od roku 1948 ustawa ta mówi o Ordynariacie Polowym Wojska Polskiego – art. 8 nadaje Ordynariatowi osobowość prawną.

Przemiany społeczno-polityczne w Polsce w latach 1989-1990 stworzyły warunki sprzyjające przywróceniu Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego po przerwie w czasach komunizmu. 21 stycznia 1991 r. Papież Jan Paweł II wydał dekret przywracający Ordynariat Polowy oraz bullę w sprawie nominacji ks. prał. dr. Sławoja Leszka Głódzia na Biskupa Polowego. Statut Ordynariatu Polowego, przyjęty przez KEP, został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską i wszedł w życie 28 lutego 1991 r. Wzorowany jest na Statucie z 1926 r. oraz na Konstytucji apostolskiej „Spirituali militum cuare” z 21 kwietnia 1986 r.

Biskup Polowy Wojska Polskiego zorganizował strukturę diecezjalną w Ordynariacie Polowym na terenie całego kraju. Utworzył Kurię Polową. Dla okręgów i rodzajów sił zbrojnych utworzono dekanaty: Garnizonu Warszawa i instytucji centralnych Ministerstwa Obrony Narodowej, Krakowskiego Okręgu Wojskowego, Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Śląskiego Okręgu Wojskowego, Warszawskiego Okręgu Wojskowego, Marynarki Wojennej, Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej. W resorcie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych powstały dekanaty Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych i Straży Granicznej. Opieką duszpasterską objęto także żołnierzy i pracowników Biura Ochrony Rządu. Dla żołnierzy obrządku grekokatolickiego i ich rodzin utworzono w Ordynariacie Polowym dekanat tego obrządku.

W trosce o dobro duchowe wszystkich żołnierzy Biskup Polowy wydał 24 grudnia 1994 r. dekret, na mocy którego wszystkie izby modlitwy i kaplice położone na terenie jednostek wojskowych zostają udostępnione duszpasterstwu wojskowemu Kościoła Prawosławnego i Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz innym istniejącym duszpasterstwom wojskowym.

W Ordynariacie Polowym funkcjonuje 91 parafii wojskowych i 117 samodzielnych ośrodków duszpasterskich. Posługą swoją kapelani otoczyli także wszystkie uczelnie wojskowe, centra szkolenia, sanatoria i szpitale wojskowe. Troską duszpasterską objęci są również żołnierze uczestniczący w misjach pokojowych ONZ. Po przystąpieniu Polski do NATO kapelani polscy posługują również żołnierzom formacji wielonarodowych[10].

Biskupi polowi Wojska Polskiego po transformacji ustrojowej Państwa Polskiego (1989)

Abp gen. dyw. dr Sławoj Leszek Głódź, Biskup Polowy Wojska Polskiego – mianowany przez Ojca Świętego Jana Pawła II dnia 21 stycznia 1991 r. Posługę Biskupa Polowego zakończył dnia 26 sierpnia 2004 r.

Abp gen. dyw. dr hab. Tadeusz Płoski, Biskup Polowy Wojska Polskiego – mianowany przez Ojca Świętego Jana Pawła II dnia 16 października 2004 r. Zginął 10 kwietnia 2010 r. pod Smoleńskiem w tragicznym wypadku samolotu prezydenckiego w drodze na obchody siedemdziesiątej rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Pośmiertnie mianowany na stopień generała broni.

Abp gen. bryg. dr Józef Guzdek, Biskup Polowy Wojska Polskiego – mianowany przez Ojca Świętego Benedykta XVI dnia 4 grudnia 2010 r. Posługę Biskupa Polowego zakończył dnia 16 lipca 2021 r.

Bp Wiesław Lechowicz, Biskup Polowy Wojska Polskiego – mianowany przez Ojca Świętego Franciszka dnia 15 stycznia 2022 r. Przejęcie kanoniczne ordynariatu polowego i ingres do katedry polowej Wojska Polskiego odbył się 12 lutego 2022 r.

Duszpasterstwo wojskowe w okresie PRL to temat na oddzielny artykuł.

Zbigniew Połoniewicz

[1]    Adam Hlebowicz, Kościół dla Niepodległości, w: Biuletyn IPN. Niepodległa i Niepokonani. Pismo o najnowszej historii Polski, nr 11 (156), listopad 2018, s. 93.

[2]    Źródło: https://katedrapolowa.pl/abp-gen-dyw-stanislaw-gall

[3]    Źródło: Nasz Dziennik, nr 76 (7038), z 1 kwietnia 2021 r., s. 2.

[4]    Ks. prał. Zdzisław Jastrzębiec Peszkowski (1918-2007), kapelan Rodzin Katyńskich, rzecznik pamięci o Polskiej Golgocie na Wschodzie, wcześniej kapelan polskich harcerzy na obczyźnie, a jeszcze wcześniej więzień obozu specjalnego NKWD w Kozielsku.  W 2006 r. miałem szczęście rozmawiać z nim przez telefon zapraszając na ostródzkie obchody Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

[5]    Źródło: https://archiwum-ordynariat.wp.mil.pl

[6]    Błogosławiony Ksiądz Michał Sopoćko,Dziennik, oprac. ks. bp prof. dr hab. Henryk Ciereszko, Wydawnictwo Św. Jerzego, Białystok 2015, s. 78.

[7]    Tamże, s. 87.

[8]    W trosce o prawość żołnierskich sumień, z Biskupem Polowym Wojska Polskiego dr. Józefem Guzdkiem rozmawia Ewa Czumakow, w: Civitas Christiana. Miesięcznik Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, nr 8-9 (15-16), z sierpnia-września 2014 r., s. 24-25.

[9]    Ks. Tadeusz Płoski, Duszpasterstwo wojskowe w Polsce w świetle stosunków Państwo-Kościół, w: Studia Warmińskie XXXVII, nr 37/2, 2000, s. 581.

[10]  Tamże, s. 592-595.