Już kilkanaście lat po śmierci i zmartwychwstaniu Pana Jezusa św. Paweł Apostoł wyruszył w tzw. pierwszą wyprawę misyjną, której część przebiegała terenami dzisiejszej Turcji. Były to mniej więcej lata 46–48. Podróż tę znamy z 13. i 14. rozdziału Dziejów Apostolskich.

Ziemia biblijna
Posłany przez wspólnotę w Antiochii (Syryjskiej) Paweł udał się wraz z Barnabą i Markiem najpierw na Cypr, a potem do dzisiejszej południowej Turcji. Tereny te wtedy były zwane Pizydią i Pamfilią i graniczyły z południową Galacją. Misjonarze dotarli najpierw do portowego miasta Perge w Pamifilii. Później pokonali dalszych 160 km na północ, do Antiochii Pizydyjskiej. Wiele osób przyjęło tam Dobrą Nowinę, ale misjonarze musieli opuścić to miasto. Udali się do leżącego ok. 130 km na wschód Ikonium. Po pierwszych sukcesach także stamtąd musieli odejść pod groźbą ukamienowania. Udali się na południe, do Listry. Tam miało miejsce cudowne uzdrowienie chromego. Później jednak i z Listry musieli uciekać przed ukamienowaniem. Barnabie się to udało, Paweł zaś był kamienowany, lecz przeżył. Misjonarze schronili się w oddalonym o 30 km Derbe. Następnie tą samą trasą wrócili do Antiochii Syryjskiej, po drodze ustanawiając „starszych”, czyli prezbiterów.

Około roku po powrocie do rodzinnej wspólnoty wyruszyli w drugą podróż (lata 50–52) – Paweł z Tymoteuszem i Sylasem do Galacji, Barnaba zaś z  Markiem na Cypr. Dalej misjonarze udali się do Troady. Tam to Paweł miał wizję Macedończyka, który błagał go, aby przybył im na pomoc. Przez wieki te słowa: „przyjdź i pomóż nam” (Dz 16,9), stanowiły motywację dla misjonarzy. To właśnie z tych terenów Apostołowie przeprawili się do Europy. Na dłużej zatrzymali się w Koryncie. W towarzystwie Pryscylii i Akwili Paweł udał się z powrotem do Efezu, a stamtąd przez Jerozolimę powrócił do Antiochii.
Wiosną 53 r. ponownie wyruszył w drogę. Najpierw odwiedził kościoły Galacji i Frygii, a zakończył podróż w Efezie. Wtedy powstały listy kanoniczne: do Galatów i dwa do Koryntian. Ten pierwszy list nie tylko był napisany na terenie dzisiejszej Turcji, ale również skierowany do tamtejszych wspólnot, do Kościołów, które Paweł odwiedził dwukrotnie, a w których pojawiły się nowe problemy.

Pozostałe dwa listy były pisane w Azji, ale wynikały z troski o wspólnotę w Europie (w Koryncie). Z Efezu Paweł napisał jeszcze prawdopodobnie list do Filipian. Apostoł działał zasadniczo w południowo-zachodnich rejonach obecnej Turcji, głównie w Efezie i okolicy. Skuteczności tej posługi dowodzą np. Dz 19,10-11, świadczące, że cała rzymska prowincja Azji mogła usłyszeć słowo Pańskie.
Kościół w Efezie był położony w strategicznym miejscu, promieniującym na całą prowincję Azji. Ów Kościół, w którym po Pawle pracował również Jan Apostoł był w stanie doprowadzić do wyłonienia się wielu lokalnych liderów i pomocników. Był to też Kościół, w którym w szczególny sposób podkreślano wspólnotę Żydów i „pogan” w jednym Ciele Chrystusa (por. Ef 2,11-22). Obie grupy były ewangelizowane. Do chrześcijan z okolic Efezu zostało skierowanych „siedem listów do Kościołów” zawartych w 2. i 3. rozdziale biblijnej Apokalipsy św. Jana Apostoła.

Chrześcijaństwo bizantyńskie
W 330 r. Konstantyn Wielki przeniósł swoją siedzibę na Wschód, zakładając drugi Rzym, nazwany od jego imienia Konstantynopolem. Choć cesarz miał praktycznie władzę absolutną, została wprowadzona zasada, że to nie cesarze mają decydować w sprawach doktrynalnych, ale zwoływany przez nich sobór powszechny. Cesarz Leon I (457–474) był pierwszym, który otrzymał koronę nie z rąk dowódcy wojskowego (tradycja rzymska), ale od patriarchy Konstantynopola reprezentującego wspólnotę wiary. Ta tradycja przyjęła się później również na Zachodzie. Prawdziwym sprawcą ekspansji bizantyńskiej stał się cesarz Justynian Wielki, który w 529 r. ogłosił swój słynny kodeks. W latach 532–537 wybudował kościół Hagia Sofia. W okresie największego rozwoju terytorialnego (ok. r. 550) cesarstwo bizantyńskie obejmowało sporą część terenów byłego cesarstwa zachodniego, aż po kawałek wybrzeża hiszpańskiego. W VI w. chrześcijańska kultura i filozofia zaczęły dominować nad starożytnymi. Nowe dzieła stawały się modelami rozwoju Boskiej liturgii, promieniując również dalej na wschód.

W VII w. cesarstwo, które wcześniej rozciągało się od Hiszpanii do Jerozolimy, zostało zredukowane do mniej więcej terytorium dzisiejszej Turcji i pewnych obszarów na Bałkanach oraz we Włoszech. Wieki VIII i IX były świadkami kontrowersji religijnych wokół kultu ikon (ikonoklazm). Od VIII w. nastąpił nowy rozwój imperium. Po ustabilizowaniu sytuacji rozpoczął się toczony ze zmiennym szczęściem proces rekonkwisty ziem utraconych na wschodzie. U szczytu swego zasięgu, ok. 1025 r., chrześcijańskie cesarstwo bizantyńskie rozciągało się od Armenii na wschodzie po południowe Włochy na zachodzie. Jednak po śmierci cesarza Bazylego II rozpoczął się długotrwały upadek znaczenia państwa. W 1054 r. doszło do tragedii wielkiej schizmy wschodniej i została zerwana wzajemna łączność między Rzymem a Konstantynopolem. Formalny podział okazał się mieć wielkie konsekwencje dla przyszłości.

Ponieważ wojska cesarzy były za słabe, aby się przeciwstawić rosnącym w siłę Seldżukom, poproszono o pomoc na zachodzie. Niespodziewana pomoc, jaka pojawiła się w formie rycerzy krzyżowych (1095–1108), wprowadziła raczej nowe problemy, choć chwilowo rozwiązała niektóre ze starych. W 1204 r., wbrew instrukcjom papieża Innocentego III, Konstantynopol został zajęty przez krzyżowców czwartej wyprawy i powstało cesarstwo łacińskie. Gdy cesarz Michał Paleolog w 1261 r. odzyskał Konstantynopol, wydawało się, że cesarstwo da się odrestaurować. Ostatni cesarze apelowali o pomoc z zachodu, nawet za cenę unii prawosławia z Kościołem katolickim. W 1439 r. cesarz Jan VIII Paleolog uznał władzę papieża. Osłabiony Konstantynopol, mimo desperackiej obrony, upadł 29 maja 1453 r.
Chrześcijaństwo było nierozłącznym elementem kultury bizantyńskiej. Jej sztuka była prawie całkowicie skoncentrowana na religii, a konkretniej – na przekładzie teologii za pośrednictwem środków artystycznych. Spośród ok. 2000–3000 zachowanych tomów literatury bizantyńskiej tylko 330 zawiera poezję świecką, teksty historyczne lub naukowe. Wielki wkład w rozwój refleksji teologicznej wnieśli np. Ojcowie Kapadoccy. Nam bliżsi stali się misjonarze Słowian Cyryl i Metody, dziś patronowie Europy. Pierwszych osiem soborów powszechnych zostało zwołanych na terenach Azji Mniejszej. Może to być najlepszą prezentacją ukazującą ważność tego regionu w pierwszych kilkunastu wiekach Kościoła.

Mniejszość
Po upadku cesarstwa bizantyńskiego na interesujących nas terenach przez cztery wieki istniało Imperium Otomańskie. W 1923 r. powstała Turcja. Te dwa kraje to cywilizacyjnie dwa różne światy. Kosmopolityczna, wielonarodowościowa Wysoka Porta utrzymywana była w jedności przez islam i dynastię Osmanów. Turcja to narodowa, laicka republika ukształtowana przez Mustafę Kemala (Atatürka).
Obecnie sytuacja chrześcijan w Turcji nie jest łatwa. Stale powtarzają się niebezpieczne sytuacje. Trzy lata temu głośno było o morderstwie bp. Luigiego Padovese (3 VI 2010 r.), wikariusza apostolskiego Anatolii. Został on zamordowany we własnym domu. Otrzymał 23 pchnięcia nożem, a następnie morderca podciął mu gardło.

Cisną się na myśl słowa Pana Jezusa (Łk 12,32): „Nie bój się, mała trzódko, gdyż spodobało się Ojcu waszemu dać wam królestwo”. Pomijając statystki i struktury prawosławne, niełatwo określić nawet dane dotyczące katolików na terenie dzisiejszej Turcji. Istnieje tam archidiecezja w Izmirze (Smyrnie), erygowana w 1818 r. Według statystyk sprzed kilku lat było tam 2000 katolików, wśród których pracowało 13 kapłanów. Misja „sui iuris” Trabzonu powstała w 1931 r., w 1990 r. stała się wikariatem apostolskim Anatolii. Wśród 4500 katolików pracuje tam 8 kapłanów. Natomiast w wikariacie apostolskim Konstantynopola, założonym w 1742 r., a w 1990 r. przemianowanym na wikariat Stambułu, wśród 16 000 katolików pracuje 35 kapłanów.

Poza łacinnikami na terenie Turcji istnieje katolicka archieparchia chaldejska Diarbakiru (Amida) założona w 1553 r. Należy do niej 6000 wiernych, wśród których pracuje jeden kapłan. Katolicka archieparchia armeńska w Stambule powstała w 1928 r. i liczy dziś 3500 wiernych, wśród których pracuje 5 kapłanów. Natomiast do grekokatolickiego egzarchatu Stambułu, erygowanego w 1911 r., należy dziś tylko ok. 25 wiernych.
Ziemia tak bogata w chrześcijańskie świadectwa wiary dziś symbolizuje islam w Europie. Samo tylko cesarstwo bizantyńskie miało historię dłuższą niż Polska. Historia wiary na terenach dzisiejszej Turcji może być gorzką lekcją na temat chrześcijańskich korzeni Europy, która przecież nie ma zapewnienia, że w takiej formie przetrwa do końca świata.

O. Wojciech Kluj OMI